Kapitalizm – co to jest i jak działa? Krótka historia kapitalizmu

Kapitalizm to jeden z najważniejszych ustrojów gospodarczych współczesnego świata – ale czym właściwie jest i skąd się wziął? Jak różni się kapitalizm a socjalizm, na czym polega jego „ciemna strona” oraz jak wygląda kapitalizm w Polsce? W artykule wyjaśniamy, kapitalizm co to, przedstawiamy jego najważniejsze etapy rozwoju oraz opisujemy współczesne odmiany.

Czym jest kapitalizm?

Kapitalizm jest ustrojem społeczno-gospodarczym, który oparty jest na prywatnej własności produkcyjnej i czerpie z niej zyski — w najprostszym ujęciu jest to odpowiedź na pytanie „kapitalizm co to”. Taka definicja kapitalizmu podkreśla, że gospodarka kapitalistyczna nazywana jest również wolnorynkową. Ten typ ustroju przejawia się konkurencyjnymi cenami towarów i usług oraz istnieniem różnych instytucji finansowych, co stanowi fundament współczesnego ducha kapitalizmu. W swojej idei kapitalizm bywa także zestawiany z innymi systemami, np. w dyskusji kapitalizm a socjalizm, która pomaga lepiej zrozumieć różnice między tymi modelami gospodarczymi.

Kapitalizm a socjalizm – najważniejsze różnice

Kapitalizm a socjalizm to dwa odmienne modele organizacji gospodarki i społeczeństwa, które przez dziesięciolecia były ze sobą porównywane i zestawiane. Choć oba systemy dążą do zapewnienia rozwoju społecznego, różnią się w sposobach osiągania tego celu.

Kapitalizm opiera się na prywatnej własności środków produkcji, wolnym rynku, konkurencji i swobodzie działalności gospodarczej. Mechanizmy rynkowe decydują o cenach, produkcji i konsumpcji, a rola państwa jest ograniczona do tworzenia prawa i nadzoru nad jego przestrzeganiem. Zgodnie z tym podejściem największe znaczenie mają inicjatywa jednostki, przedsiębiorczość i akumulacja kapitału.

Socjalizm natomiast zakłada większy udział państwa w gospodarce — od kontroli kluczowych sektorów po aktywną politykę redystrybucyjną. W wielu odmianach socjalizmu własność środków produkcji jest wspólna lub państwowa, a rynek podlega szerokiej regulacji. Celem systemu jest ograniczenie nierówności społecznych, zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego i równy dostęp do podstawowych dóbr.

Różnice między systemami najlepiej widać w praktyce. Kapitalizm promuje konkurencję, ale bywa kojarzony z większymi różnicami majątkowymi i ryzykiem pojawienia się cech drapieżnego kapitalizmu, szczególnie tam, gdzie brakuje regulacji chroniących pracowników. Socjalizm natomiast ogranicza siłę wolnego rynku, ale wzmacnia system zabezpieczeń społecznych i zmniejsza rozwarstwienie dochodowe – choć kosztem mniejszej swobody gospodarczej.

Współczesne gospodarki najczęściej łączą elementy obu modeli, tworząc rozwiązania hybrydowe. Dobrym przykładem są kraje nordyckie, w których wolnorynkowa przedsiębiorczość funkcjonuje obok rozbudowanego systemu świadczeń społecznych. Taka praktyka pokazuje, że granica między kapitalizmem a socjalizmem jest dziś mniej wyraźna niż w przeszłości, a państwa starają się wykorzystywać mocne strony obu systemów.

Krótka historia kapitalizmu

Każdy nowy ustrój rodzi się w bólach. Nie inaczej było z kapitalizmem, który swoje korzenie ma w starożytności – rozwijały się wtedy systemy protokapitalistyczne. Początki współczesnego kapitalizmu narodziły się na przełomie XVIII i XIX wieku wraz z upadkiem feudalizmu i nadejściem rewolucji przemysłowej. Zwolennicy tego ustroju uważają, że gdyby nie kapitalizm, to na świecie dalej istniałby feudalizm, nie byłoby gospodarki wolnorynkowej ani skoku cywilizacyjnego. Taka krótka historia kapitalizmu pokazuje jego stopniową, a nie rewolucyjną ewolucję.

W pewnym sensie mają rację, lecz nie biorą pod uwagę, że ustrój ten nie rozpoczął się od wielkiego bumu przemysłowego, dzięki któremu dochód narodowy wystrzelił do góry jak rakieta. Wprowadzenie kapitalizmu to bardzo długotrwały proces, który rozpoczął się w 1820 roku i trwa do dziś.

Kolejnym argumentem wysuwanym przez zwolenników kapitalizmu jest to, że przed jego nastaniem ludziom żyło się bardzo źle. Dopiero wprowadzenie uprzemysłowienia i związanej z nim globalizacji (1870–1914) pozwoliło na osiągnięcie wyższego ekonomicznego poziomu. Niestety kapitalizm ma również swoją ciemną stronę — jedną z nich jest przymusowa migracja ubogiej ludności wiejskiej do miast. To właśnie w tym okresie pojawiła się pierwsza cecha drapieżnego kapitalizmu, jaką było wykorzystywanie pracowników pozbawionych ochrony prawnej.

Początki kapitalizmu były bardzo trudne dla klasy robotniczej, ponieważ praca nie była w żaden sposób usankcjonowana prawnie – nie istniał kodeks pracy, według którego należałoby zatrudniać pracownika. Dla tamtego okresu prawdziwa jest socjalistyczna definicja kapitalizmu – „wyzysk człowieka przez człowieka”, często przywoływana w dyskusji kapitalizm a socjalizm. Początkowo kapitalizm miał postać wolnorynkową, dopiero w połowie XIX wieku zaczął przeradzać się w kapitalizm monopolistyczny, a z czasem również w bardziej regulowane formy, takie jak późniejszy kapitalizm państwowy.

Współczesne rodzaje kapitalizmu

Współcześnie występują cztery rodzaje kapitalizmu:

• anglosaski – występujący w USA, Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii. Cechą charakterystyczną jest rozbudowana własność prywatna przedsiębiorstw, która nie jest w żaden sposób uregulowana prawnie. W tym rodzaju występują niewielkie świadczenia socjalne, co często wskazuje się jako klasyczną cechę drapieżnego kapitalizmu, szczególnie w kontekście dużej konkurencji rynkowej.
• reński – występuje w Niemczech, Austrii i Szwajcarii. Charakteryzuje się tym, że państwo nie ingeruje bezpośrednio w krajową gospodarkę, tylko ją stymuluje, nawiązując do bardziej zrównoważonego modelu, który według niektórych ekonomistów lepiej oddaje współczesny duch kapitalizmu.
• nordycki – czyli socjaldemokratyczny. Pieniądze pozyskiwane przez państwo przeznaczane są na finansowanie świadczeń socjalnych. To model często przywoływany w dyskusji kapitalizm a socjalizm, ponieważ łączy mechanizmy wolnorynkowe z wysoką rolą państwa w polityce społecznej.
• państwowy – występuje m.in. we Francji. Państwo wykupuje prywatne przedsiębiorstwa, tworząc z nich państwowe. Polityka gospodarcza państwa opiera się na inwestycjach w rozwój oraz eksport, ograniczając przy tym konsumpcję wewnętrzną. W tym modelu kapitalizm państwowy staje się narzędziem budowania pozycji kraju na arenie międzynarodowej, a głównym celem jest zdobycie przewagi w eksporcie.

Jaki jest polski kapitalizm?

Polski nie da się zakwalifikować do jednego rodzaju współczesnego kapitalizmu. W praktyce kapitalizm w Polsce łączy cechy różnych modeli, od elementów wolnorynkowych po silną obecność państwa w gospodarce. Kapitalizm naszego kraju ma kilka cech charakterystycznych:

• obecność dużej liczby spółek skarbu państwa, co częściowo zbliża system do formy kapitalizmu państwowego;
• około 1% wszystkich osób pracujących zatrudnionych jest w spółkach państwowych,
• przywiązanie dużej uwagi do inwestycji zagranicznych,
• duża rola instytucji publicznych w liczbie zatrudnianych osób,
• przewaga mikro i małych przedsiębiorstw,
• mała liczba związków zawodowych,
• liberalne zasady opodatkowania pracy,
• polski przedsiębiorca jest tradycjonalistą, który niechętnie podejmuje ryzyko nowatorskich rozwiązań, co pokazuje specyficzny lokalny duch kapitalizmu i kształtowanie się krajowego modelu rozwoju.

Polski system gospodarczy jest często analizowany również w kontekście dyskusji kapitalizm a socjalizm, ponieważ łączy mechanizmy rynkowe z wyraźnym wpływem państwa, co odróżnia go od czystych modeli anglosaskich.